Πολλές συζητήσεις γίνονται πλέον γύρω από το θέμα της θετικής ενίσχυσης και της μάθησης. Θετική ενίσχυση, σύμφωνα με την επιστήμη της συμπεριφοράς, είναι η συνέπεια που ακολουθεί μια συμπεριφορά και οδηγεί στην επανάληψη της στο μέλλον. Το τί μπορεί να λειτουργήσει σαν θετική ενίσχυση είναι θέμα προσωπικό και μπορεί να αλλάζει συχνά, από την μια στιγμή στην άλλη, λόγω διαφορετικών κινήτρων (π.χ. Οι λιχουδιές είναι πιο πιθανόν να λειτουργήσουν σαν θετικοί ενισχυτές, αν το παιδί δεν έχει καταναλώσει πολλές λιχουδιές πρόσφατα).
Παιχνίδια, αγαπημένες δραστηριότητες, ο έπαινος, υλικά αγαθά κ.τ.λ είναι συχνά παραδείγματα προσπαθιών που έχουμε δει κατά καιρούς, για θετική ενίσχυση. Μπορούμε να μιλάμε ώρες για την σωστή χρήση αυτής της συμπεριφορικής αρχής. Το συγκεκριμένο άρθρο όμως στόχο έχει την παρουσίαση πρακτικών τρόπων, τους οποίους μπορούμε να εφαρμόσουμε για να ανακαλύψουμε θετικούς ενισχυτές κάθε φορά που θέλουμε να τους χρησιμοποιήσουμε και να σιγουρευτούμε ότι είναι αποτελεσματικοί.
Ας ξεκινήσουμε!
1.Ένας τρόπος να συγκεντρώσουμε ένα δείγμα πιθανών θετικών ενισχυτών, είναι να παρατηρήσουμε πώς προτιμά το παιδί να περάσει τον ελεύθερό του χρόνο. Συνήθως οι δραστηριότητες που προτιμούμε όλοι μας να ασχοληθούμε, στον προσωπικό μας χρόνο, είναι πιθανόν να είναι ίδιες με το τι μπορεί να λειτουργήσει για εμάς ως θετικός ενισχυτής. Μπορεί να πρόκειται για ένα διάλειμμα όπου το παιδί να ασχοληθεί με μια φυσική δραστηριότητα, ένα αγαπημένο τραγούδι κατά το οποίο θα λάβει αρκετή προσοχή, ακόμα και η επανάληψη κάποιας στερεοτυπικής συμπεριφοράς (αρκετά συχνό φαινόμενο στα παιδιά στο φάσμα του αυτισμού). Δώστε στο παιδί 30 λεπτά και βάλτε στο περιβάλλον του πιθανές αγαπημένες δραστηριότητες, παιχνίδια κτλ. , πείτε στο παιδί ότι μπορεί να ασχοληθεί με ότι θέλει για αυτό το διάστημα, αποφύγετε τις όποιες απαιτήσεις στο παιδί και παρατηρήστε πώς επιλέγει να περάσει τον χρόνο του. Πάρτε μολύβι και χαρτί και κρατήστε σημειώσεις για το πόσο διάστημα περνάει σε κάθε δραστηριότητα! Επαναλάβετε τη διαδικασία διαφορετικές μέρες και παρατηρήστε αν υπάρχουν ομοιότητες στις προτιμήσεις του παιδιού. Εάν το παιδί έρχεται σε εσάς για διάλογο αρκετά συχνά, πιθανόν το παιδί να θεωρεί εσάς θετικό ενισχυτή, εξαιτίας της προσοχής που λαμβάνει. Είναι φυσιολογικό και θετικό οι προτιμήσεις να αλλάζουν για να υπάρχει ποικιλία και το ενδιαφέρον να διατηρείται υψηλό.
2.Ένας εναλλακτικός τρόπος να αξιολογήσουμε τις προτιμήσεις του κάθε παιδιού είναι αφότου έχουμε συγκεντρώσει κάποιες πληροφορίες μέσω παρατήρησης ή ερωτήσεων από το στενό κύκλο του παιδιού, να τις παρουσιάσουμε ανά δύο και να σημειώσουμε τις προτιμήσεις του παιδιού. Σημαντικό κομμάτι αυτής της διαδικασίας είναι να αλλάζουμε τα ζευγάρια των επιλογών και να παρουσιάσουμε όλους τους πιθανούς συνδυασμούς, αλλάζοντας ακόμα και τη θέση τους. Αν το παιδί δεν χρησιμοποιεί λεκτική επικοινωνία, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Στην περίπτωση αυτή παρατηρούμε προς τα που θα δείξει προτίμηση το παιδί ανάλογα με τους τρόπους επικοινωνίας που διαθέτει. Αφήνουμε το παιδί να έχει πρόσβαση στην δραστηριότητα/αντικείμενο της επιλογής του για μερικά δευτερόλεπτα και συνεχίζουμε τη διαδικασία.
3.Προσοχή! Το ότι συγκεντρώνουμε μια λιστα με τις προτιμήσεις του παιδιού, δεν σημαίνει απαραίτητα ότι αυτές θα λειτουργούν πάντα ως θετικοί ενισχυτές. Προτού επιλέγξουμε να χρησιμοποιήσουμε έναν πιθανόν θετικό ενισχυτή για την βελτίωση μιας συμπεριφοράς (π.χ ολοκλήρωση μιας απαιτητικής δραστηριότητας), ελέγχουμε αν το παιδί δείχνει κίνητρο. Αυτό μπορούμε να το διαπιστώσουμε εάν δώσουμε σύντομη πρόσβαση του πιθανού ενισχυτή στο παιδί πριν την δραστηριότητα και δείξει ενδιαφέρον ανάλογα με τις επικοινωνιακές του δεξιότητες. Επίσης μπορούμε να δώσουμε στο παιδί πρόσβαση, πριν την εκπαιδευτική δραστηριότητα, σε μερικούς πιθανούς ενισχυτές και να αξιολογήσουμε το ενδιαφέρον σε καθέναν από αυτούς. Εάν το παιδί ασχολείται με μια κυρίως δραστηριότητατα-πιθανό ενισχυτή και τον αναζητά όταν τον απομακρύνουμε, τότε τα νέα είναι ευχάριστα και μάλλον έχουμε εντοπίσει έναν καλό ενισχυτή για τη συγκεκριμένη δραστηριότητα, την στιγμή εκείνη!
4.Αν το παιδί κατά τη διάρκεια της δραστηριότητας χάσει το ενδιαφέρον του για τον ενισχυτή και δεν ανταποκρίνεται, χάνοντας την συγκέντρωσή του, αυτό μπορεί να σημαίνει α) ο ενισχυτής έχασε την αξία του και πρέπει να προσφέρουμε μια άλλη επιλογή, β) η δραστηριότητα είναι πιο απαιτητική από την αξία του ενισχυτή (στη προκειμένη περίπτωση μπορούμε είτε να ελαττώσουμε την απαίτηση της δραστηριότητας είτε να αυξήσουμε την αξία του ενισχυτή) γ) η δραστηριότητα κρατάει πολύ χρόνο με αποτέλεσματα η αξία του ενισχυτή να μειώνεται! Είναι σημαντικό να επιλέξουμε την κατάλληλη αναλογία απαιτήσεων και ενισχυτών, όπως επίσης και τη συχνότητα πρόσβασης σε αυτών για να δημιουργήσουμε μια ευχάριστη εμπειρία για το παιδί. Αν το παιδί χάνει το ενδιαφέρον του και παρουσιάζει συμπεριφορικές δυσκολίες, πρέπει να αξιολογήσουμε τον ενισχυτή ή την διαδικασία που αυτός προσφέρεται.
5. Ο τελικός μας στόχος είναι το παιδί να θεωρεί την ολοκλήρωση της δραστηριότητας και την μάθηση μια θετική εμπειρία, χωρίς να χρειάζεται επιπρόσθετη θετική ενίσχυση για αυτό. Για αυτόν τον σκοπό είναι σημαντικό η πρόσβαση σε κάθε ενισχυτή να συνοδεύεται με κάποια μορφή επαίνου για να συνδυάζει το παιδί την αξία του υλικού αγαθού με την κοινωνική αλληλεπίδραση (ιδιαίτερα σημαντικό για τα παιδιά με αυτισμό). Επίσης μέσα από την σωστή χρήση της ενίσχυσης, το παιδί πετυχαίνει ευχάριστα τους στόχους του, δημιουργώντας μια θετική εμπειρία για την μάθηση, ενώ σταδιακά μπορούμε να μειώνουμε την χρήση των επιπρόσθετων ενισχυτών (π.χ αυξάνοντας τον αριθμό ή την δυσκολία της δραστηριότητας πριν την πρόσβαση στον ενισχυτή).
Η πραγματοποίηση δραστηριοτήτων και η μάθηση είναι διαδικασίες που όλοι μας θέλουμε να πραγματοποιούνται με όρεξη και κίνητρο. Τί συμβαίνει όμως όταν θέλουμε να διδάξουμε χρήσιμες δεξιότητες στο παιδί που αρχικά είναι πιο απαιτητικές? Σε αυτήν την περίπτωση μπορούμε να δικαιολογήσουμε τη χρήση των εξωτερικών κινήτρων, που ιδανικά οδηγούν στο να μετατρέψουν την ίδια την δραστηριότητα σε επιθυμητή αντί να δημιουργήσουν μια εξάρτηση. Επίσης στα παιδιά που ανήκουν στο φάσμα του αυτισμού, συχνά χρειάζεται να διδάξουμε δεξιότητες σε τομείς όπως η επικοινωνία και η κοινωνική αλληλεπίδραση με έναν τρόπο δομημένο και προβλέψιμο. Για να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός με επιτυχία, αρχικά, μπορεί να χρειαστεί να χρησιμοποιήσουμε επιπρόσθετους ενισχυτές. Ο κυριότερος όμως στόχος μας είναι η κατάλληλη παρουσίαση της διδασκαλίας, να ελαττώσει την ανάγκη για εξωτερικούς ενισχυτές. Η επικοινωνία, το παιχνίδι, η καλή σχέση με τον εκπαιδευτικό-θεραπευτή, η κοινωνική αλληλεπίδραση και η προσωπική βελτίωση θέλουμε να είναι τα κίνητρα μάθησης του κάθε παιδιού!
B.F Skinner “ H σωστή χρήση της θετικής ενίσχυσης μπορεί να επιφέρει εξαιρετικά αποτελέσματα”
